Hoewel we de jaren ’50 van de vorige eeuw wat de jazz betreft hebben gehad, blijven we toch nog even in die periode hangen. In die tijd is er immers ook een aantal andere muziekstromingen ontstaan. Stijlen die misschien niet tot de zuiverste vormen van jazz gerekend kunnen worden, maar waarbij jazz op de ontstaansgeschiedenis wel degelijk van invloed is geweest. Deze aflevering gaat over de bossanova, rock & roll, soul en de third stream.
De bossanova (nieuwe golf) ontstond in de jaren ’50 vanuit het basisritme van de Braziliaanse samba die werd vermengd met invloeden uit de jazz. De bossanova laat zich het beste omschrijven als warm, sensueel, altijd rustig en nooit agressief. Grondleggers van deze zwoele vorm van jazz waren de tekstschrijver Vinicius de Moraes, de pianisten Antonio Carlos Joabim (foto) en Sergio Mendes, de gitaristen Luiz Bonfa (componist van de muziek voor de film Orfeu Negro), Baden Powell, Bola Sete en JoãoGilberto (ex-echtgenoot van zangeres Astrud Gilberto).
De bossanova werd wereldwijd populair door toedoen van gitarist Charlie Byrd en de tenorsaxofonist Stan Getz. Zij omarmden de Braziliaanse jazzvariant en maakt in 1962 de langspeelplaat Jazz Samba. Die lp werd wereldwijd een gigantisch succes. Daarna wierpen jazzmannen als trompettist Dizzy Gillespie vibrafonist Cal Tjader, pianist George Shearing, fluitist Herbie Mann en altsaxofonist Cannonball Adderley zich op de bossanova. Bovendien kreeg de muziek na de militaire staatsgreep in Brazilië van 1964 tevens de functie van protestsong. Veel artiesten zoals Ella Fitzgerald en Frank Sinatra hebben lp’s gemaakt met werk van Joabim die nog altijd wordt gezien als de grootste bossanova-componist. Zijn bekendste nummer, onder andere in de uitvoering van Astrud Gilberto, is ongetwijfeld ‘The Girl from Ipanema’. Zijn composities zijn inmiddels jazzstandards en worden wereldwijd nog altijd door diverse artiesten uitgevoerd.
Rock & roll is een Amerikaanse dans- en muziekstijl die halverwege de jaren ’50 is ontstaan. De muziek is ontstaan op basis van invloeden van diverse stijlen zoals de boogiewoogie, jazz, rhythm & blues, folk en country & western. Het is een stijl waarbij vooral gebruik wordt gemaakt van zang, elektrische gitaren, in de beginperiode ook nog van de saxofoon, bas en drums. Een kenmerkend facet van deze stijl is de afterbeat ofwel de nadruk op de tweede en de vierde tel van vierkwartsmaat.
Rock & roll-idolen uit die tijd waren Bo Diddley, Little Richard, Chuck Berry, Eddie Cochran, Buddy Holly, Bill Haley en Gene Vincent, maar de allergrootste is toch tot op de dag van vandaag Elvis Presley. Het was muziek die, zeker in Europa, werd omarmd door de jeugd die zich in de jaren ’60 ging onderscheiden van de oudere generaties, hun tradities en hun muziek. In ons land werden deze jongeren de nozems genoemd. Zij namen met hun lange haren en kleurrijke kleding ook qua uiterlijk afstand van hun keurige gekapte en geklede ouders en leraren. De rock & roll is eind jaren ’50 door Indonesiërs hier geïntroduceerd als indo-rock door onder andere The Blue Diamonds en The Tielman Brothers. De naam rock & roll is naar het schijnt bedacht door de vermaarde Amerikaanse disc-jockey Alan Freed. Hij zou de term voor het eerst in zijn radioshow hebben gebruikt om de nieuwe muziekstijl te duiden. Hij zou de naam ontleend hebben aan het nummer ‘My Man Rocks Me with one steady Roll’ dat in 1922 voor het eerst is opgenomen door Trixie Smith and The Jazz Masters.
Soul is in de jaren ’50 en ’60 ontstaan uit de rhythm & blues en de gospel bij de Afro-Amerikaanse bevolking in zuiden van de Verenigde Staten. Soul betekent ziel en het zette zich af tegen de jazz en de rhythm & blues die door deze bevolkingsgroep werd bestempeld als muziek van de duivel. Soulmuziek wordt opgebouwd volgens een vast recept met een rustig begin, dat naar een climax wordt gestuwd met een omlijsting van een stampende ritmesectie, een swingend achtergrondkoortje en een dampende blazersgroep. Het nummer ‘What’d I Say’ uit 1959 van Ray Charles wordt gezien als het eerste echte soulnummer. Andere grote soulsterren zijn Sam Cooke, James Brown, Otis Redding, Aretha Franklin, Curtis Mayfield, Cladys Knight, Percy Sledge en Tina Turner. Het werk uit de bloeitijd van de soul is via de hedendaagse stijlen als hiphop, rap en funk opnieuw in de belangstelling komen te staan.
Een wat vreemde en onbekende eend in deze bijt is de third stream, een mengvorm van moderne jazz en Europese klassieke symfonische muziek. Het is een stroming die in 1957 werd gelanceerd door de Amerikaanse componist en hoornist Gunter Schuller. Hij schreef de opera The Visitation voor symfonieorkest plus jazz-septet. Tevens werkte hij met het grote ensemble The Modern Jazz Society. Componist Leonard Bernstein componeerde voor deze nieuwe stroming het symfonische concertwerk Prelude, Fugue and Riffs. Verder zijn jazzmusici als Jimmy Giuffre, Ornette Coleman, Charles Mingus en Bob Brookmeyer op dit terrein actief geweest. Het is een muziekstroming die nooit echt voet aan de grond heeft gekregen, maar op de achtergrond altijd is blijven sluimeren. Het is bijvoorbeeld van invloed geweest op het werk van Frank Zappa, maar ook de albums ‘Alegria’ van Wayne Shorter en ‘Wide Angels’ van Michael Brecker bevatten duidelijke kenmerken van de third stream.