Free jazz was in de jaren ’60 een krachtige, nieuwe stroming binnen de jazz. Maar er waren in die periode meer stroming waarvoor elementen uit de jazz een belangrijke basis vormden. Fusion is een samensmelting van twee of meer muziekgenres die in die periode tot allerlei nieuwe muzikale genres leidde zoals jazzrock en jazzfunk, maar ook cubop, funk en zelfs uiteindelijk tot punk en hiphop. Zo is de geschiedenis van de jazz eigenlijk het verhaal van continu fuserende stijlen en stromingen die tot op de dag van vandaag nog terug te vinden zijn in de muziek.
Zo leerden we al een eerder aflevering dat de cool jazz een fusie was tussen bebop en stijlelementen uit klassieke Europese kamermuziek en hardbop het samengaan van bebop met onder andere blues en gospel. De fusie tussen bebop en Afro-Cubaanse ritmes leverde de cubop op. Aan het eind van de jaren ’60 kwam de vermenging tussen jazz en rock op gang. Uit deze fusie is de jazzrock ontstaan. In deze stroming zijn de verworvenheden van jazz van toepassing op het idioom en de klank van de elektrische rock en andersom. Het was eigenlijk een compromis, een tussenvorm, tussen de als te moeilijk ervaren pure jazz en de behoefte aan melodieuze, elektronische, makkelijk in het gehoor liggende en dansbare muziek.
In de jaren zestig was met de souljazz ook al een poging gedaan om dat bredere, naar dansbare muziek hunkerende publiek te bereiken. Het waren de jaren van de opkomst van The Beatles, The Rolling Stones, The Beach Boys, Bob Dylan, James Brown en Jimi Hendrix. Zij maakten de muziek waar de jeugd behoefte aan had en dat was rampzalig voor de werkgelegenheid van echte jazzmusici. Dus waren er onder hen groepen die besloten jazz wat meer los te laten en zich meer te focussen op bijvoorbeeld de rhythm & blues en de soul. Voorbeelden daarvan zijn de trio’s van de pianisten Ramsey Lewis en Les McCann,
Ook altsaxofonist Cannonball Adderly (foto) besloot met zijn groep The Crusaders een hele andere weg in te slaan. De groep was ooit als het Modern Jazz Sextet begonnen met onvervalste hardbop. Vervolgens veranderde ze hun naam in The Jazz Crusaders en daar viel uiteindelijk ook het woord jazz af. In die tijd kwam de tenorsaxofonist Eddie Harris met een elektronisch versterkt instrument op de proppen en verzocht eeuwige vernieuwer Miles Davis in zijn kwintet pianist Herbie Hancock elektrische piano te gaan spelen. Joe Zawinul en zijn opvolger George Duke deden dat ook al bij de groep van Cannonball Adderly.
Platenmaatschappijen als CBS, Verve, Warner Bros en ECM hadden er natuurlijk alle belang bij om deze ‘dichter bij het publiek staande muziek’ te lanceren en te promoten. Dat was tenslotte alleen maar goed voor de verkoopcijfers. Dus spoorden zij de onder contract staande jazzmusici aan om andere wegen in te slaan. Zo lanceerde CBS Blood, Sweet & Tears en Chicago, maar ook Dreams met de in de gelederen jazziconen als trompettist Randy Brecker, tenorsaxofonist Michael Brecker, gitarist John Abercrombie en drummer Billy Cobham. Andere jazzrockgroepen die in die tijd erg populair werden waren Lifetime van drummer Tony Williams, gitarist John Mclaughlin en organist Larry Young, later aangevuld met Creambassist Jack Bruce. Maar ook de nog altijd actieve, geweldige liveband Tower of Power, die is gebaseerd op een geweldige blazerssectie en Return to Forver van pianist Chick Corea met gitarist Al DiMeola en bassist Stanley Clark.
In dit rijtje mogen Weather Report van toetsenist Joe Zawinul en saxofonist Wayne Shorter, Eleventh House van gitarist Larr Coryell, de Brecker Brothers, Mahavishnu Orchestra van gitarist John Mclaughlin en The Headhunters van pianist Herbie Hancock niet ontbreken. Een mengeling van avantgardemuziek, free jazz en rock kwam tot stand in de Engelse groep Soft Machine en The Keith Tippet Band. Andere Engelse jazzrockbands waren de Nuclues, Harfield & The North, Bruford (van drummer Bill Burford) en Brand X, het eerste bandje van de later Genesisdrummer Phil Collins. Zo ging dus ook de jazz met de tijd mee en schoof het steeds meer op richting de popmuziek, terwijl veel jazzelementen in de kern daarvan overeind bleven.
Het verschil in kwaliteit tussen jazzrock en ander fusiongenres is lang onderwerp van discussie geweest. Critici van de jazzrock verweten deze stijl dat het snel is afgegleden naar het soort muziek dat het vooral moest hebben van technisch machtsvertoon, veel geflirt met popmuziek en ritmische en harmonische hoogstandje die te veel gepaard zouden gaan met zinloze opdrijving van het volume. Bovendien zou het teveel leunen op de commercie en de elektronische industrie die voortdurende met nieuwe muzieksnufjes op de markt kwam. Het werd zelfs afgedaan als muziek zonder ziel en diepgang met als enige doel om het publiek zo snel mogelijk te overdonderen.
Kenners van het genre zien de jazzrock echter als de krachtigste stroming in de ontwikkeling van de jazz naar moderne en meer hedendaagse varianten. Ze verwijzen daarbij onder andere naar composities van Herbie Hancock, Joe Zawinul, en Wayne Shorter. Opgegroeid in de jazz durfden zij het aan om nieuwe wegen in te slaan en om te experimenteren met meer elektronica, waarbij zij het evenwicht tussen het belang van de compositie en de neiging om het improviseren te laten prevaleren (zoals als in de moderne jazz het geval was) weer in evenwicht brachten. Dat deden zij niet alleen door heel geïnspireerd te schrijven en te componeren, maar ook nog met briljant spel.